وظایف منتظران
در اینکه شیعیان در دوران غیبت چه وظایفى بر عهده دارند سخنهاى بسیارى گفته شده است و حتى در بعضى از کتابها، تا هشتاد وظیفه براى منتظران قدوم خاتم اوصیاء، حضرت بقیةالله، ارواحنا له الفداء، بر شمرده شده است(10). اما، از آنجا که تبیین همه وظایفى که شیعیان در عصر غیبتبر عهده دارند در محدوده یک مقاله نمىگنجد، ما در اینجا به تناسب عنوان مقاله، تنها به بیان آن دسته از وظایف مىپردازیم، که توجه به آنها مىتواند در رشد و بالندگى و پویایى جامعه اسلامى مؤثر باشد
شناخت حجت خدا و امام عصر علیه السلام اولین و مهمترین وظیفهاى که هر شیعه منتظر بر عهده دارد کسب معرفت نسبتبه وجود مقدس امام و حجت زمان خویش است. این موضوع تا بدان درجه از اهمیت قرار دارد که در روایات بسیارى که به طریق شیعه و اهل سنت از پیامبر گرامى اسلام صلى الله علیه وآله وسلم و ائمه معصومین علیهما السلام، نقل شده، آمده است که : من مات و لم یعرف امام زمانه مات میتة جاهلیة (11) هر کس بمیرد و امام زمانش را نشناسد،بهمرگجاهلىمرده است).جمعى از اصحاب سیر و سلوک و رهروان طریق عرفان، با طرح موضوع خلیقةالله و انسان کامل و… تنها به جنبه فراطبیعى آن وجود مقدس توجه کرده و از سایر جنبهها غلفت ورزیدهاند.
و در روایت دیگرى که مرحوم کلینى به سند صحیح از فضیل بن یسار نقل مىکند آمده است که:(سمعت اباجعفر علیه السلام، یقول: من مات و لیس له امام فمیته میتة جاهلیة، و من مات و هو عارف لامامه لمیضره تقدم هذاالامر او تاخر، و من مات و هو عارف لامامه کان کمن هو معالقائم فى فسطاطه (12)شنیدم حضرت اباجعفر (امام محمد باقر)،علیهالسلام، مىفرمود: هر کس در حالى که امامى نداشته باشد بمیرد مردنش مردن جاهلیت است و هر آنکه در حال شناختن امامش بمیرد پیشافتادن و یا تاخیر این امر (دولت ال محمد: او را زیان نرساند و هر کس بمیرد در حالیکه امامش را شناخته همچون کسى است که در خیمه قائم، علیه السلام، با آن حضرت باشد.)توجه به مفاد دعاهایى که خواندن آنها در عصر غیبت مورد تاکید قرار گرفته است، نیز ما را به اهمیت موضوع ناختحجتخدا رهنمون مىسازد، چنانکه در یکى از دعاهاى معروف و معتبرى که شیخ صدوق آن را در کتاب (کمالالدین) نقل کرده، مىخوانیم:(اللهم عرفنى نفسک فانک ان لم تعرفنى نفسک لم اعرف نبیکاللهم عرفنى نبیک فانک ان لم تعرفنى تبیک لم اعرف حجتکاللهم عرفنى حجتک فانک ان لم تعرفنى حجتک ضللت عن دینىاللهم لاتمتنى میتة جاهلیة و لا تزع قلبى بعد اذ هدیتنى (13)
منابع
10)ر. ک: الموسوى الاصفهانى، میرزامحمدتقى، مکیال المکارم فىفوائد الدعاء للقائم، قم، مدرسهالامام المهدى، بىتا،?، ص ??? به بعد.
11)المجلس، المولى محمد باقر، پیشین، ج ?، ص ??? و ج ??، ص ??? و???; همچنین ر. ک: القندوزى حافظ سلیمان بن ابراهیم، ینابیعالمودة، تهران، اسوه???? ق، ج?، ص ????
12)1لکلینى،محمدبنیعقوب، پیشین، ج ?، ص ???، ح ??
13)الصدوق، ابو جعفر محمد بن على بن الحسین، پیشین، ج ?، ص ????
فضیلت انتظار
در روایات وارد شده از ائمه معصومین علیهما السلام، آنچنان مقام و منزلتى براى منتظران موعود آخرالزمان برشمرده شده که گاه انسان را به تعجب وامىدارد که چگونه ممکن است عملى که شاید در ظاهر ساده جلوه کند از این چنین فضیلتى برخوردار باشد. البته توجه به فلسفه انتظار و وظایفى که براى منتظران واقعى آن حضرت بر شمرده شده، سر این فضیلت را روشن مىسازد.در اینجا به پارهاى از فضائلى که براى منتظران قدوم مصلح جهانى حضرت بقیةاللهالاعظم بر شمرده شده اشاره مىکنیم
?- مرحوم صدوق در کتاب (کمالالدین) از امام صادق علیه السلام، روایت کرده که آن حضرت به نقل از پدران بزرگوارشان، – که بر آنها درود باد – فرمود:المنتظر لامرنا کالمتشحط بدمه فى سبیلالله (6) منتظر امر (حکومت) ما، بسان آن است که در راه خدا به خون خود غلتیده باشد
?- در همان کتاب به نقل از امام صادق، علیه السلام، روایت دیگرى به این شرح در فضیلت منتظران وارد شده : طوبى لشیعة قائمنا المنتظرین لظهوره فى غیبته و المطیعین له فى ظهوره اولئک اولیاء اللهالذین لا خوف علیهم و لا هم یحزنون(7) خوشا به حال شیعیان قائم ما که در زمان غیبتش منتظر ظهور او هستند و در هنگام ظهورش فرمانبردار از او، آنان اولیاء خدا هستند، همانها که نه ترسى برایشان هست و نه اندوهگین شوند.
?- مرحوم مجلسى در کتاب بحار الانوار به سند خود از امیرالمؤمنین،علیه السلام، نقل مىکند که آن حضرت فرمودند:انتظرواالفرج و لاتیاسوا من روحالله فان احب الاعمال الىالله عزوجل انتظارالفرج(8) منتظر فرج باشید و از رحمتخداوند ناامید نشوید. بدرستى که خوشایندترین اعمال نزد خداوند عزوجل، انتظار فرج است.
?- همچنین مرحوم مجلسى روایت دیگرى را به سند خود از فیض بن مختار نقل مىکند که در آن امام صادق،علیه السلام مىفرمایند:من مات منکم و هو منتظر لهذاالامر کمن هو مع القائم فى فسطاطه، قال: ثم مکث هنیئة، ثم قال: لا بل کم قارع معه بسیفه، ثم قال: لا والله کمن استشهد مع رسولالله صلى الله علیه وآله وسلم(9) هر کس از شما بمیرد در حالیکه منتظر این امر باشد همانند کسى است که با حضرت قائم علیه السلام در خیمهاش بوده باشد. سپس حضرت چند لحظهاى درنگ کرده، آنگاه فرمود: نه، بلکه مانند کسى است که در خدمت آن حضرت شمشیر بزند، سپس فرمود: نه، بخدا همچون کسى است که در رکاب رسول خدا صلى الله علیه وآله وسلم، شهید شده باشد.
منابع
6)همان ماخذ، ج ?، ص ???، ح??
7)همان ماخذ، ج ?، ص???، ح ???
8) المجلسى، المولى محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء،???? ق، ج ??،ص???،ح??
9)همان ماخذ، ص???، ح ???
وجوب انتظار
در تفکر شیعى انتظار موعود، با خصوصیاتى که در این تفکر براى آن برشمرده شده، به عنوان یک اصل مسلم اعتقادى مطرح بوده و در بسیارى از روایات شیعه بر ضرورت انتظار قائم آل محمد:، تصریح شده است. که از جمله مىتوان به روایات زیر اشاره کرد
?- محمدبنابراهیم نعمانى در کتاب (غیبت) به سند خود ازابوبصیر روایت کرده است که روزى امام صادق علیه السلام خطاب به اصحاب خود فرمودند:الا اخبرکم بما لا یقبل الله عزوجل من العباد عملا الا به؟ فقلت: بلى، فقال: شهادة ان لا اله الا الله، و ان محمدا عبده و (رسوله)، و الاقرار بما امر الله، والولایة لنا، والبرائة من اعدائنا – یعنى الائمة خاصة – والتسلیم لهم، والورع، والاجتهاد، والطمانینة، والانتظار للقائم،علیه السلام (3):آیا شمارا خبر ندهم به آنچه خداى عزوجل هیچ عملى را جز به آن از بندگان نمىپذیرد؟ گفتم: چرا، فرمود: گواهى دادن به اینکه هیچ شایسته پرستشى جز خداوند نیست و اینکه محمد صلى الله علیه وآله وسلم بنده و فرستاده او است، و اقرار کردن به آنچه خداوند به آن امر فرموده، و ولایت ما، و بیزارى از دشمنانمان – یعنى خصوص امامان – و تسلیم شدن به آنان، و پرهیزکارى و اجتهاد و اطمینان و انتظار قائم علیه السلام
?- ثقةالاسلام کلینى در اصول کافى به سند خود از اسماعیل جعفر روایت مىکند که روزى مردى بر حضرت ابوجعفر امام باقر علیه السلام، وارد شد و صفحهاى در دست داشت. حضرت باقر علیه السلام، به او فرمود:هذه صحیفة مخاصم سال عن الدینالذى یقبل فیه العمل.فقال: رحمک الله، هذا الذى ارید، فقال ابو جعفر علیه السلام: شهادة ان لا اله الا الله. وحده لا شریک له، و ان محمدا عبده و رسوله و تقر بما جاء من عندالله و الولایة لنااهلالبیت، والبرائة من عدونا، والتسلیم لامرنا، والورع، والتواضع و انتظار قائمنا، فان لنا دولة، اذا شاءالله جاءبها(4) : این نوشته مناظره کنندهاى است که پرسش دارد از دینى که عمل در آن مورد قبول است. آن مرد عرض کرد:رحمتخداوند بر تو باد همین راخواستهام. پس حضرت ابوجعفر باقر علیه السلام، فرمود: گواهى دادن به اینکه خدا یکى است و هیچ شریکى براى او وجود ندارد، و این که محمد بنده و رسول او است، و این که اقرار کنى به آنچه از سوى خداوند آمده، و ولایت ما خاندان و بیزارى از دشمنان، و تسلیم به امر ما، و پرهیزکارى و فروتنى، و انتظار قائم ما، که ما را دولتى است که هر وقتخداوند بخواهد آن را خواهد آورد.
?- شیخ صدوق در کتاب (کمالالدین) به سند خود از عبدالعظیم حسنى روایت مىکند که: روزى بر آقایم محمدبن على بن موسى بن جعفر بن محمد بن على بن الحسین بنابى طالب:، وارد شدم و مىخواستم که درباره قائم از آن حضرت سؤال کنم که آیا همان مهدى استیا غیر او پس خود آن حضرت آغاز سخن کرد و به من فرمود:یا اباالقاسم،ان القائم منا هوالمهدى الذى یجب ان ینتظر فى غیبتة و یطاع فى ظهوره، و هو الثالث من ولدى (5) :اى ابوالقاسم بدرستى که قائم از ماست و او است مهدى که واجب است در زمان غیبتش انتظار کشیده شود و در ظهورش اطاعت گردد، و او سومین (امام) از فرزندان من است.روایات بالا و بسیارى روایات دیگر – که در این مجال فرصت طرح آنها نیست – همگى بر لزوم انتظار حضرت قائم در دوران غیبت دلالت مىکند، اما حال باید دید که انتظار که این همه بر آن تاکید شده و یکى از شرایط اساسى اعتقاد اسلامى شمرده مىشود – چه فضیلتى دارد و شخص منتظر چه وظایفى بر عهده دارد
منابع:
3) النعمانى، محمد بن ابراهیم، الغیبة، تهران، مکتبة الصدوق، بىتا، ص ???، ح??
4) الکلینى، محمد بن یعقوب، الکافى، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ????، ج ?، ص ??، ح???
?) الصدوق (ابن بابویه)، ابوجعفر محمد بن على بن الحسین، کمالالدین و تمام النعمة، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ???? ق، ج ?، ص???، ح ??
نقش انتظار فرج در پو یایی جامعه اسلامی
عظمت وجودى و ابعاد مختلف شخصیتحضرت صاحب الامر علیه السلام، باعثشده است که در طول هزار و اندى سال که از غیبت کبرى مىگذرد، هر گروه از مردم بسته به گرایشهاى خاص اعتقادى، اجتماعى و فرهنگى که داشتهاند، از منظرى خاص به تحلیل شخصیت و تعیین جایگاه آن حضرت در عالم هستى بپردازند و هر گروه تنها درک و تصور خود از این موضوع را تصور درست و مطابق با واقع از شخصیت آن یگانه هستى تلقى کند.در این میان جمعى از اصحاب سیر و سلوک و رهروان طریق عرفان و معنى با طرح موضوع خلیفةالله و انسان کامل و همچنین نقشى که حجتالهى در عالم هستى، دارد تنها به جنبه فرا طبیعى آن وجود مقدس توجه کرده و از سایر جنبهها غفلت ورزیدند.گروهى دیگر از اصحاب شریعت توجه خود را تنها معطوف به جنبه طبیعى آن وجود مقدس ساخته و ضمن مطرح کردن نقشى که آن حضرت به عنوان امام و پیشواى مردم به عهده دارند هیچگونه مسؤولیتى را در زمان غیبت متوجه مردم ندیدند و تنها تکلیف مردم را این دانستند که براى فرج آن حضرت دعا کنند تا خود بیایند و امور مردم را اصلاح کنند.عدهاى هم ضمن توجه به جنبه فرا طبیعى و طبیعى وجود مقدس حضرت حجت علیه السلام، تمام هم و غم خود را متوجه ملاقات با آن حضرت ساخته و تنها وظیفه خود رااین دانستند که با توسل به آن حضرت به شرف ملاقات با آن ذات اقدس نائل شوند.اما در این میان گروهى با در نظر گرفتن همه ابعادى که بدانها اشاره شد به طرح معناى درست انتظار پرداخته و در صدد تعیین وظیفه و نقش مردم در دوران غیبتبرآمدند. در این دیدگاه هم مساله خلافت الهى انسان کامل مطرح است، هم به جایگاه و نقش مردم در قبال آن حضرت توجه شده و هم وظیفهاى که مردم در دعا براى حفظ آن وجود مقدس و تعجیل در ظهورش دارند از نظر دور داشته نشده است.شاید بتوان امام راحل امت، رضوانالله تعالى علیه، را به عنوان درخشانترین چهره از گروه اخیر ذکر کرد. ایشان با صراحتبه نقد و بررسى برداشتهاى مختلفى که از مساله انتظار فرج وجود دارد پرداخته و دیدگاه خاص خود را در این زمینه چنین مطرح ساختند:(البته این پر کردن دنیا رااز عدالت، این را ما نمىتوانیم بکنیم، اگر مىتوانستیم مىکردیم. اما، چون نمىتوانیم بکنیم ایشان باید بیایند. الان عالم پر از ظلم است، شما یک نقطه هستید در عالم. عالم پر از ظلم است. ما بتوانیم جلوى ظلم را بگیریم، باید بگیریم، تکلیفمان است. قرآن و ضرورت اسلام و قرآن تکلیف ما کرده است که باید برویم همه کار را بکنیم، اما نمىتوانیم بکنیم، چون نمىتوانیم بکنیم باید او بیاید تا بکند، اما ما باید فراهم کنیم کار را، فراهم کردن اسباب این است که کار را نزدیک بکنیم، کار را همچو بکنیم که مهیا بشود عالم براى آمدن حضرت علیه السلام (1)
1(در جائى دیگر نیز ایشان درباره مفهوم (انتظار فرج) مىفرمایند:(انتظار فرج، انتظار قدرت اسلام است و باید کوشش کنیم تا قدرت اسلام در عالم تحقق پیداکند. و مقدمات ظهور ان شاءالله تهیه شود(2)
?(براى روشنشدن بیشتر دیدگاه اخیر، در این مقاله، در ضمن سه گفتار روایات مربوط به (انتظار موعود را مورد بررسى قرار مىدهیم تا روشن شود که:?- انتظار چه ضرورتى دارد؟?- فضیلت آن چیست؟?- چه وظایفى در عصر غیبتبر عهده منتظران است؟
منابع
پی نوشت:
1)صحیفه نور (مجموعه رهنمودهاى امام خمینى، قدس سره…)، تهران، سازمان مدارک فرهنگى انقلاب اسلامى، ????، ج ??، ص ??? -????
2)همان ماخذ، ج?، ص ????
